Doğumu ve gençliği

İbn Haldun 1332 yılında, Hafsiler’in başkenti olan Tunus’ta itibar ve mevki sahibi bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. İlk zamanlarda nispeten mutlu bir çocukluk geçirmiş olsa da anne babasının ve arkadaşlarının vebadan ölmesi üzerine hayatın gerçekleri ile tanışacaktı. Mukaddime’ye bakıldığında, kendi asabiye bağlarını kaybetmiş olmasının getirdiği karamsarlık ve yalnızlık, üslubunda fark edilmektedir. Sonraki yıllardaki veba salgınları güvenebileceği diğer akraba ve dostlarını da kendisini koparmıştı. Daha sonra eşini ve çocuklarının ikisi hariç hepsini denizde çıkan bir fırtınaya kurban vermişti. Hayatta kalan ve kendilerine güvenebileceğini düşündüğü kimselerin de olduğu yakınları ise haset, hile ve günün şartlarının ağına düşerek kendisine ihanet etmişlerdi. Olağandışı biçimde acılara gark olmuştu ama o sıkıntılardan, dünyanın sıradanlığından uzaklaşmış ve kendisinin sahip olmadığı bağlar sayesinde, insan topluluklarının elde ettiği başarıların anahtarını bulmak amacıyla topluma soğukkanlı ve mesafeli kalmasını sağlayan şey bu tecrübeleriydi.

Soy takıntısı

Soy bilgisi Ebu Zeyd Abdurrahman bin Muhammed bin Huldan el-Hadrami’nin İbn Haldun’un çok ilgisini çekiyordu. Topluma olan yaklaşımının zeminini soy bilimi ve kökeninin ehemmiyeti oluşturuyordu. Soy, insan topluluğunun ana harcı olan asabiyenin köküydü. Belirleyici gerçek olarak değerlendirilen soyun gücü genelde elverişli bir kurguda saklıydı. Otobiyografisine başlarken kendi atalarına oldukça geniş bir yer ayırmıştı. Baba tarafındaki Endülüslü atalarının uzun, tafsilatlı ve hiç boşluksuz listesini yazmıştı. Hemen hepsi siyasetçi ve devlet adamıydılar. Anne tarafından Hafsiler ile akrabaydı. Babası, hiçbir dedesinin yapmadığı şekilde devlet adamlığı ve savaşçılığı bırakmış ve kendisini dini ilimlere adamıştı. Aslında öyle olmamasına rağmen, İbn Haldun katışıksız bir şecereye sahip olduğunda ısrarcıydı. Atalarının Endülüs’e göçmesinden itibaren geriye doğru on nesil sayıyordu ama yedi asır içinde ondan fazla nesil yaşamış olmalıydı. Kendi soyu hususunda eleştirel bir analizin olmaması, “Mukaddime”de saf kan sahibi olma iddiasının mit ve hikâye olduğunu söylediği kısımlarla zıtlık oluşturuyordu.

Aldığı eğitim ve hocaları

İbn Haldun’u tasavvufla tanıştıran, düşünmeye teşvik eden ve kendisine hoca aramaya sevk eden babasıydı. İbn Haldun, babasından başka İslâm, fıkıh, tarih, tıp, edebiyat, matematik ve felsefe konularından kendisine yol gösteren uzun bir hoca listesi saymaktadır. Hocalarının muhtemel saikleri ve bakış açılarına dair yorum yapmaktan kaçınmaktadır. Kendi zamanlarının en büyük fakihleri, fikir adamları ve matematikçileri olan İbn Haldun hocaları tarafından kaleme alınan eserlerin çoğu kaybolmuştur ya da meçhul bir köşede tozlanmaktadır.

İbn Haldun soyluluğu sayesinde medreselerdeki öğretiye ve kontrollü bilgiye mahkûm kalmamıştı. Resmi ve standart fıkıh eğitiminden nefret ediyordu. Bunun nedeni sadece tasavvufu savunuyor olması değil pedagojik olarak da sorunlu olduğunu düşünüyordu. Öğrencilerin oransız cezalandırılmasına karşı çıkıyor ve hem müfredatın belirlenmesi hem de sınıfta disiplinin sağlanması için birçok yöntem tavsiye ediyordu. Kendi pedagoji yönteminin esas odak noktası seyahat ve tecrübeydi. Bir medresede kalmak ya da tek bir hocadan okumak zihni körleştirirdi.

İlme ve âlimlere büyük saygı duyuyor olmakla beraber ilmi, yöneticilik için olmazsa olmaz şartlardan birisi olarak görmüyordu. İbn Haldun’a göre âlimler, siyaseti en az bilenler ve idareciliğe en az yatkın olan kimselerdi. Âlimler, zihni meselelerle ve fikirle uğraşmaya alışıktırlar ama iyi bir siyasetçi, dışarıdaki dünyaya dair gelişmeleri kaçırmamak için soyut ve zihni meselelerle kafasını bulandırmamalıydı. İbn Haldun, aldığı bağımsız eğitim sayesinde, hem entelektüel tartışmaların hem de siyasi aksaklıkların zayıflıklarının ötesini görebiliyordu.

Katiplikten vezirliğe iniş-çıkışlarla dolu siyasi hayatı

Hafsilerin başkenti Tunus, ailesinin ve hocalarının ölümünden sonra İbn Haldun için artık aynı değildi. Ailesinden geride kalan tek kişi olan ağabeyinin itirazlarına rağmen, İbn Haldun, güçsüz bir sultanın evrakının sonuna, “Hamd Allah’adır.” yazmaktan daha heyecan verici bir şeyin arayışı ile maceraya atılıyordu.

Tunus’tan ayrılmasının hemen ardından Mağrib’in sultanları, kabileleri ve hanedanlıkları arasında bitmek bilmeyen kavgaların arasında kalmıştı. Tunus surlarından çıkar çıkmaz, İbn Haldun ve kendisini alamet kâtipliği vazifesine getiren patronu İbn Tafragin’in ordusu, Huvara kabilesinin topraklarında mutlak bir mağlubiyet almıştı. İbn Haldun’un son anda tutsak edilmekten kurtulması onun İbn Tafragin’e ne kadar sadık olduğu konusunu akla getirir. İbn Haldun ömrü boyunca taleplerini karşılamayan idarecilere karşı çelişkili tutumlar takınacaktı. Bunu karmakarışık olan Orta Çağ Kuzey Afrika’sında ihanet olarak yorumlamak da yanlış olacaktır.

İbn Haldun sonucun ne olacağı belli olur olmaz münzevi bir şeyh olan Abdurrahman el-Vaştani’nin evine kaçarak saklanmaya başlamıştır. İlk fırsatta yeniden yola çıkan İbn Haldun batıdaki Tibeste’ye gitmiş, şehrin valisinin verdiği muhafızlarla Marinilerle buluşmak üzere Cezayir’e doğru yola çıkmıştır. Yolda Marini ordularına rasgelen İbn Haldun, Muvahhidlerin topraklarını birleştirerek büyük bir Mağrib kurma hayalindeki Ebu İnan’ın veziri, komutanı el-Basa bin Ebi Amr ile karşılaşmıştı. İbn Haldun’un savaşta ne kadar yer aldığı anlaşılmasa da şehrin fethine yardımcı olmuştu. Kestirme bir yoldan kâtiplikten vezirliğe yükselmişti. İbn Haldun, Sultan Ebu İnan’ın yükselişi karşısında heyecana kapılmıştı ama bu umut, siyasi tutarsızlık ve hanedanlık anlaşmazlıkları yüzünden kısa sürede yok olacaktı.

Başta Fez’de her şey yolunda gidiyordu. Ebu İnan, Mağrib’deki tüm ilim adamlarını Fez’de toplayarak şehri bir ilim merkezi hâline getirmek istiyordu. Ebu İnan bilinçli bir şekilde İbn Haldun gibi hür düşünceli âlimlerin rolüne sınırlar getirip, medresedeki İslâmî eğitim üzerindeki hükümet kontrolünü artırmaya teşebbüs etti. Genç İbn Haldun ve meslektaşları saltanatının ilk yıllarında Ebu İnan’ı desteklemişlerdi ancak kısa sürede paranoyaklaşmış olan Ebu İnan, en yakınındakileri bile kendisini devirmeye çalışan gizli düşmanlar olarak görmeye başlamıştı. Rakiplerinden birisini desteklediği fikrine kapılan Ebu İnan, İbn Haldun’u hapse attırmıştı. Hapisten kurtulmak için Ebu İnan’ı metheden bir şiir kaleme alan İbn Haldun’un dizeleri işe yaramıştı. Kaçıp gitmesin diye kendisi seferden dönmeden serbest bırakılmasını istememişti. Fez’e döndüğünde hastalandı ve beş gün sonra hayatını kaybetti.

Ebu İnan’ın oğlu hükümet işlerini aldıktan sonra çok sayıda hükümlüyle birlikte serbest bırakılan İbn Haldun eski görevine de iade edildi. Yeni sultan El-Hasan da bu zeki ve genç âliminin tehlike arz edebileceğini sezdiği için sıkı bir gözetimde tutmaya çalışıyordu. Buna rağmen kısa bir süre sonra İbn Haldun’un kendisinin de parmağı olduğunu kabul edeceği bir ayaklanmada, bir grup Banu Marin mensubu tarafından El Hasan koltuğundan edilecekti.

Fez’de yeni sultan Ebu Selim, hizmetlerinin karşılığı olarak İbn Haldun’u gizli yazışmalardan mesul hususi kâtibi yaptı. Yeni tahta çıkardıkları sultanın ilgisini elde etmesi noktasında İbn Haldun’u kıskanıp en büyük rakip belleyen İbn Merzuk, bu nevzuhur gencin temyiz kadısı olmasıyla teyakkuza geçti. İbn Haldun bu konuda “İbn Merzuk bana ve mahkemedeki diğer yetkililere karşı entrika çevirmekten vazgeçmedi ve onun yüzünden Sultan sonunda tahtını kaybetti” demektedir. Yıllar öncesinden arkadaşı olan vezir Amar bin Abdullah, İbn Haldun’un aleyhine bir tavır takınınca bir kez daha Tunus’a, kardeşinin yanına dönmeyi talep etti. Amar’ın gözünden henüz düşmemiş yakın dostu İbn Masay’ın çabaları neticesinde, Amar, “II. Ebu Hammu için asla çalışmama” şartıyla İbn Haldun’un gitmesine izin verdi.

Sürekli olarak Tunus’a gitmek isteyen İbn Haldun, sağlam dostlarının olduğunu düşündüğü, Müslüman Endülüs’ün son kalıntısı olan Granada’ya gitti. Bazı araştırmacılar, Endülüs geçmişinin İbn Haldun üzerinde kimliği ve şahsiyeti açısından mühim bir etkisi olduğunu söyler. Ancak İbn Haldun’un Endülüs’e bağlılığı abartılmamalıdır. Tunus’a çok daha bağlıydı. Elhamra Sarayı’ndayken Muhammed, Pedro ile arasındaki barış antlaşmasını yeniden yürürlüğe sokması için İbn Haldun’u İşbiliyye’ye göndermişti. Afrika siyasetinin nasıl işlediğini ve ittifakları iyi bilen bu genç âlimin öneminin farkında olan Pedro kalmayı kabul etmesi hâlinde dedelerinin tüm mallarını ve mülklerini kendisine vermeyi teklif etti. Kendini üç semavi dinin son kralı ilan eden Pedro’nun siyasi geleceğinin pek parlak olmadığını fark eden İbn Haldun bu teklifi kabul etmedi. İbn Haldun’un bir Hristiyan krala hizmet etmek istemediği de düşünülebilir.